توسط انجمن دفاع از حقوق زندانيان تعيين و تقدير شد؛ رئيس اسبق زندان اوين اولين زندانبان نمونه ايران

ساناز الله‌بداشتي : اعضاي انجمن دفاع از حقوق زندانيان، ‌دو روز پس از بدرقه عمادالدين باقي، رئيس هيات‌مديره انجمن مقابل درهاي آهنين زندان اوين، كمي دورتر از آن ديوارهاي بلند در سالن كوچك خانه شهرياران جوان ميزبان فعالا‌ن حقوق بشر شدند تا اولين زندانبان نمونه را انتخاب و از تلا‌ش‌هاي قانوني آن تقدير كنند. برنامه‌اي كه 3 سال پيش از اين، عمادالدين باقي رئيس هيات‌مديره هنگام دريافت جايزه كميسيون ملي حقوق بشر فرانسه به دنيا پيشنهاد كرد: "زندانبان‌ها به عنوان موثرترين و اصلي‌ترين عامل رعايت حقوق زنداني بايد ‌مورد توجه قرار گيرند و بايد با برخوردهاي ايجابي و تشويقي آنها را به اين كار (رعايت قانون) واداشت.
بنابراين معرفي بهترين زندانباني كه ‌بنا بر گزارش‌هاي زندانيان و نهادها و فعالا‌ن حقوق بشري بهتر و بيشتر به رعايت حقوق زندانيان و كرامت انساني آنها توجه ‌داشته است و اهداي جايزه به آنها مي‌تواند يكي از اقدام‌هاي مفيد در روز جهاني حقوق زنداني باشد." ‌
باقي در آن مراسم دلا‌يل متفاوت ديگري هم براي تشويق رعايت‌كنندگان قوانين و مدافعان حقوق زنداني مطرح كرد كه هرچند دنيا آن را گوش كرد اما تا امروز هيچ كشوري متقاضي اجراي اين پيشنهاد و يا پيگيري‌كننده آن نشد، ‌تا اينكه اعضاي انجمن دفاع از حقوق زندانيان با كمك فعالا‌ن حقوق بشر و زندانياني كه با حساسيت بيشتر برخوردهاي مقام‌هاي زندان‌ها را رصد كردند، تصميم گرفتند در آخرين روزهاي بهار امسال 877) اولين زندانبان نمونه را انتخاب و قدم اول اين حركت جهاني را بردارند و دقيقا با آن نگاه بود كه باقي 3سال قبل در پيام كتبي خود به آن مراسم هم خطاب به مقامات فرانسوي نوشته بود: "آنكه بيش از همه در تماس با زنداني قرار دارد و بايد اين حقوق را رعايت ‌كند زندانبان است، بنابراين بايد آنها را هدف گرفت. تهديد، توبيخ، سرزنش و مجازات زندانبان و به عبارت ديگر برخورد سلبي ‌كردن به‌تنهايي نمي‌تواند موجب شود كه زندانبان، حقوق زنداني را رعايت كند." ‌
ترغيب كشورها براي رعايت حقوق بشر از نگاه رئيس هيات‌مديره انجمن دفاع از حقوق زندانيان، ‌از اين راه (انتخاب بهترين زندانبان) بهترين اثر را بر نحوه نگاه دولت‌ها به اين پديده مي‌گذارد، ‌چون عملا‌ فعالا‌ن حقوق بشر نيرويي حكومتي را مدافع حقوق بشر معرفي مي‌كنند: "حتي در كشورهاي متهم به نقض حقوق بشر و نيز در جهان سوم چنين پيشنهادي ‌با استقبال دولت‌ها و ملت‌ها روبه‌رو خواهد شد زيرا دولت‌ها با تشويق زندانباناني كه حقوق زندانيان را رعايت مي‌كنند ‌مخالفت نخواهند كرد و جايزه نه به مخالف حكومت كه به يكي از كارمندان حكومت داده مي‌شود."

‌ تقدير از زندانبان نمونه تشويق به اخلا‌ق‌گرايي است
حالا‌ 3 سال پس از آن روز، رضا دوست‌محمدي رئيس زندان اوين (در سال‌هاي 81 تا 84) به عنوان اولين زندانبان نمونه انتخاب شد تا هرچند كه خود در قيد حيات نيست، ‌اما با تقدير از عملكرد او خانواده و ديگر همكاران راهي را كه او به تنهايي تلا‌ش مي‌كرده شناخته شود. ‌
رضا دوست‌محمدي از سال 66 با وجود همراه داشتن زخم بمب‌هاي شيميايي در زمان جنگ، وارد دستگاه قضايي شد و ابتدا با پذيرفتن مسووليت پشتيباني زندان جيرفت، با عملكرد خوب به رياست زندان رفسنجان منصوب شد و سپس به ترتيب مسووليت‌هاي رياست زندان كرمان، رئيس انتظامي زندان‌هاي استان كرمان، ‌رئيس بازرسي استان كرمان را برعهده گرفت و با كارنامه‌اي روشن و مثبت به تشخيص مقامات قضايي در سال 1381 راهي پايتخت شد و مديريت زندان اوين را برعهده گرفت و تا پايان سال 84 آنجا را اداره كرد و سرانجام يك سال پس از پايان مسووليتش در اين مركز در غروب 15 اسفندماه سال 85 چشم از جهان فروبست. ‌
عملكرد دوست‌محمدي و نحوه برخوردش با زندانيان، در نامه‌ها و نظرسنجي‌ها از زندانيان و فعالا‌ن حقوق بشر كه فعاليت او را در سال‌هايي كه خود و يا يكي از دوستان و اقوام خود در زندان بودند، ستوده‌اند كاملا‌ روشن و مشخص است، آنچنان كه يوسفي‌اشكوري يكي از اعضاي انجمن دفاع از حقوق زندانيان و از كساني كه با نزديك با او برخورد كرده بود در مراسم روز پنجشنبه با يادآوري برخوردهاي اين مقام زندان اوين با زندانيان گفت: "پذيرش مسووليت زندان اوين بسيار سخت است، هم به خاطر تنوع زندان‌هايي كه در آنجا وجود دارد و آن را به يك مجمع‌الجزاير تبديل كرده و هم به دليل جنجال‌هاي سياسي‌اي كه بر همه رفتارها و كارهاي برخي مسوولا‌ن در آن منطقه غباري از تشويش و نگراني مي‌نشاند." ‌
او با تاكيد بر اينكه "كسي كه اين مسووليت را بر عهده مي‌گيرد بايد از بعد رعايت قوانين و مقرارت و اخلا‌ق و رفتار شخصي ارزيابي شود" گفت: "در اينكه مقرراتي در زندان‌ها وجود دارد كه زندانبان بايد اجراي آن را مدنظر داشته باشد شكي نيست، اما بخشي از اين نارضايتي‌ها نسبت به رفتار زندانبان‌ها و مقامات قضايي و انتظامي و تفكر آنها نسبت به زنداني است كه موضوعي جدا از قوانين و مقررات است." ‌
اشكوري با اين مقدمه، دوست‌محمدي را "ماموري مدافع قانون و بسيار اخلا‌ق‌مدار" ناميد: "مدت 4 سال و نيمي كه در زندان گذراندم اگرچه در بند 325 اوين (بازداشتگاه ويژه روحانيت) بودم، ‌شانس برخورد با مرحوم دوست‌محمدي را داشتم و شهادت مي‌دهم كه به عنوان يك مسوول زندان "اوين" بسيار خوش‌نيت و سليم‌النفس بود و تا آنجا كه امكان داشت از برخوردهاي محدودكننده و آزاردهنده نسبت به زنداني جلوگيري مي‌كرد و براي بهبود شرايط زندانيان بسيار تلا‌ش مي‌كرد." ‌
او با نگاهي به نحوه فعاليت دوست‌محمدي گفت: "كسي كه وظيفه‌اش را انجام مي‌دهد اگرچه كه شايسته تقدير است اما واقعا فعاليت ويژه‌اي انجام نمي‌دهد، اما آن كس كه خارج از حوزه وظايفش براي بهتر شدن شرايط تلا‌ش مي‌كند شايسته تقدير است." ‌
بنا بر همين گفته‌ها اشكوري نتيجه گرفت: "تقدير از تلا‌ش مرحوم دوست‌محمدي تاكيد بر رعايت اخلا‌ق و قانون براي افزايش اميد به زندگي دوباره زندانيان است."

زندان امروز محل ارعاب نيست
بهمن كشاورز رئيس اتحاديه سراسري كانون‌هاي وكلا‌ اما پيش از هر صحبتي، انتخاب زندانبان نمونه توسط انجمني كه رئيس آن در حال حاضر در زندان به سر مي‌برد را "طنزگونه" دانست و سپس گفت: "تصميم به انتخاب زندانبان نمونه كار بسيار خوبي است، چون تلا‌ش براي مثبت و خوب جلوه دادن كارهاي في‌النفسه بد هنر است" او اين هنر را با خاطره‌اي از يكي از زندانبان‌هاي زمان شاه تعريف كرد و پس از شرح فعاليت‌هاي او، ‌به بازداشت او در زمان انقلا‌ب و سپس به تبرئه‌اش توسط قضات دادگاه انقلا‌ب اشاره كرد و گفت: "بسياري از زندانيان سياسي زمان شاه، حتما نام گروهبان ساقي را شنيده‌اند، ماموري كه بارها گفته بود از هيچكس جز شاه نمي‌ترسم، اما همين زندانبان به واسطه شهادت همان زندانيان در جلسه دادگاه در دادگاه انقلا‌ب تبرئه و آزاد شد." ‌
به گفته بهمن كشاورز "زندانبان مي‌تواند هر عملي را نسبت به زنداني كه دستش از دنيا كوتاه است اعمال كند، اما درست آن است كه با رفتاري انساني احساس آرامش را به زندگي سراسر تشويش زنداني منتقل كند." ‌
محمدعلي نجفي‌توانا حقوقدان و استاد دانشگاه ديگر ميهمان اين مراسم بود كه با نگاهي به عملكرد زندان‌ها در اين سال‌ها "زندان دنياي امروز را محل اصلا‌ح خلا‌فكار و تربيت او براي زندگي دوباره" تعريف كرد و گفت: "زندان محل ارعاب و سركوبي نيست، در دنياي امروز وقتي زنداني وارد زندان مي‌شود با معاينه دقيق پزشكي و روانپزشكي او بيمارهاي او شناخته و براي رفع آنها تلا‌ش مي‌شود، به او حرفه‌اي آموزش داده مي‌شود تا با آغاز فعاليت حرفه‌اي نيازهاي اقتصادي‌اش هم برطرف شود." ‌
او اين تصوير را با زندان امروز ايران مقايسه كرد و گفت: "اگرچه آيين‌نامه زندان‌هاي جمهوري اسلا‌مي ايران، ‌يكي از مترقي‌ترين ضابطه‌هاي قبل از انقلا‌ب است، ‌اما در عمل نيمي از آن هم اجرا نمي‌شود تا به بهبود وضعيت زنداني كمك شود." ‌
اين استاد دانشگاه "افسردگي، بي‌هويتي و سردرگمي، بي‌خيالي نسبت به وضعيت شخصي و خانوادگي، انواع بيماري‌هاي واگيردار و ازهم‌پاشيدگي خانوادگي" را اولين هداياي زندان دانست و گفت: "مديريت زندان يعني هدايت اين شرايط نامساعد به سوي آرامش، ‌چون مدير زندان، رئيس‌جمهور منطقه‌اي است كه بايد بر عملكرد همه بخش‌ها نظارت و آن را به سوي اهداف مترقي كشورها هدايت كند." ‌
به اعتقاد او، "فردي كه در راستاي مديريتش اعمال انساني و تفكرات مترقي را در مكاني كه بيچاره‌ترين بيچاره‌ها در آن قرار دارند اعمال مي‌كند شايسته تقدير است، ‌چون اينجا است كه وظيفه‌شناسي او در كنار اخلا‌ق‌گرايي و قانونمداري پررنگ و شرايط تحمل محكوميت و مجازات بهتر و آسان‌تر مي‌شود." ‌

مقامات سازمان زندان‌ها، غايبان بزرگ مراسم
با همه اين گفته‌ها و تقديرها از عملكرد مثبت مرحوم رضا دوست‌محمدي، رئيس اسبق زندان اوين، ‌اما عصر روز پنجشنبه كسي براي تحويل گرفتن لوح و تنديس بهترين زندانبان در جلسه حاضر نبود، ‌خانواده دوست‌محمدي به دليل مشكل خانوادگي يك روز پيش از مراسم مجبور به ترك تهران به مقصد كرمان شده بودند، ‌سهراب سليماني رئيس كل زندان‌هاي استان تهران هم علي‌رغم وعده‌هاي مختلف براي حضور خود و يا نماينده‌اي از سازمان زندان‌ها غايب اصلي اين مراسم بود، بنابراين تنديس و لوح تقدير اولين زندانبان ايران به رسم امانت بار ديگر به محل انجمن دفاع از حقوق زندانيان بازگشت تا خانواده دوست‌محمدي پس از بازگشت از سفر آن را تحويل بگيرند.
منبع: اعتماد ملی